Rzecz o polskich biesach, czartach i diabłach (część I)

    Diabeł znany pod niejednym imieniem oraz niejedną postacią stanowi jeden z ciekawszych i żywotniejszych elementów polskiej ludowej demonologii. Jak pisał przed prawie 90-ciu lat temu Jan Stanisław Bystroń, wybitny polski etnograf i socjolog, „Wiara w cza­r­ty, [...] - oto niewątpli­wie jedno z cie­ka­wy­ch, fa­scy­nujących ro­z­działów hi­sto­r­ji ku­l­tu­ry sto­su­n­ko­wo nie tak odległych czasów. Nie­sa­mo­wi­te te formy zbi­o­ro­w­ego obłędu, których przeżytki je­sz­cze dziś tu i ówdzie spo­ty­ka­my, zdu­mie­wają nas swą ponurą i wy­u­z­daną fa­n­tazją, bo­ga­c­twem od­mi­an, po­wsze­ch­nem i prze­możnem władz­twem nad ludźmi [1]. 
    Na dowód słów Bystronia o obłędzie wiary w czarty i czary, niech posłużą sensacyjne doniesienia dziennikarskie z Krakowa z końca czerwca 1920 roku. Otóż jak podawano na łamach Ilustrowanego Kuryera Codziennego z dnia 26 czerwca, „...od wtorku widać w ulicy Kopernika [przy której do dnia dzisiejszego znajdują się Instytuty, Katedry i Zakłady Collegium Medicum UJ] krążące procesye ludzi złożone ze sfer robotniczych, a nawet inteligencji, którzy namiętnie o czemś rozprawiają. Równocześnie po mieście rozszerzają się wersje, że w klinice ginekologicznej z 10-letniej izraelitki miał się urodzić «potworek» z rogami, kopytami i ogonkiem, słowem - dyabełek” [2]. Jak dalej donosił dziennik, piątkowy dzień, 25 czerwca „...należał do tych, w którym napięcie u tych ludzi, rozbujałych fantazyą o narodzinach dyabła, doszło do ostateczności. Od wczesnego ranka zalegli oni przestrzeń przed kliniką, żądając dopuszczenia ich do wnętrza kliniki, celem oględzin potwora. Wśród tysięcznych tłumów dają się zauważyć także i eleganckie panie, które głośno twierdziły, że dyabła widziały na własne oczy, za opłatą 40 MK. Według słów tych pań, którym widocznie «myszki» bzykają w głowie, dyabełek ów przywiązany jest łańcuchem w parterowej sali kliniki - ma ogon, rogi i pyszczek młodego cielęcia, bodzie i bryka kto tylko do niego dostąpi” [3]. Krążyły też i inne wersje co do diabelskiego dziecka. Wśród zebranego tłumu ciekawskich powiadano, że „...we wtorek próbowano dyabełka ochrzcić w kościele św Mikołaja - równocześnie błyskawica rozdarła obłoki i przeleciała nad wieżą kościelną, a świątynia zatrzęsła się w posadach. Księdzu znowu, który dokonywać miał chrztu, wyleciało kropidło z ręki. Doktorzy próbowali otruć dyabła. Podsuwali mu nawet cyankali, bezskutecznie jednak, gdyż dyabeł okazywał jeszcze większe zaniedowolenie, parskając ogniem” [4]. Apogeum tej zbiorowej halucynacji i diabelskiej histerii była wieść, iż „...w nocy dyabeł będzie przewieziony specyalnym pociągiem przez Berlin do Moskwy, celem zmacerowania w spirytusie. Nie pomogła interwencja policji - późno już noc zalewała miasto a ciemne masy jeszcze oczekiwały dyabła” [5]. 

Jan Matejko, Diabeł z głową ptaka, Karton do polichromii kościoła Mariackiego
Bez daty. Akwarela na kartonie. 46 x 34 cm

     Również na łamach Dziennika Poznańskiego, Wanda Brzeska, polska etnograf i pisarka ukrywająca się pod pseudonimem Jan Pałucki, odwołując się do przysłów z diabłem, tak pisała o jego popularności: „O tem, że «djabeł nie śpi» wiemy wszyscy z własnego doświadczenia. Czegoż to bowiem «djabli nie nadali?»... Mówią antyfeminiści: «gdzie djabeł nie może, tam babę pośle». Jednakże samego czarta wolą widzieć mężczyzną, twierdząc z dumą, że w piekle nie nastąpiło jeszcze równouprawnienie polityczne. A kobiety? Ot jak zwykle pasjonują się do «młodych djabłów», a w braku laku zadowolą się tem wreszcie, że i «w starym piecu djabeł pali». Koniec końcem ród męski spycha cały ciężar djabelstwa na wątłe ramiona niewieście, a płeć piękna odtrącając ten przywilej, darzy pełnią djabelstwa mężczyznę, z czego ostatecznie wynika, że biedny djabeł w bezustannym trwa ruchu. Przez topolami ocienione, ciche polskie wsie pędzi na «motorze» (automobilu) odbierając radość życia kurom i prosiętom, a w mieście «nosi» komorników sądowych i urzędników magistrackich z blankietami podatkowymi. Nigdzie zaś nie przyjmuje wizyt naszych przyjaciół, choć ich tak często odsyłamy «do djabła»” [6]. 
    Diabeł był i jest wszechobecny. Występuje nie tylko w polskim folklorze ludowym czy w doktrynach Kościoła katolickiego i prawosławnego, ale też w innych cywilizacjach na całym świecie oraz ich religiach, sztuce i literaturze. Wybitny filozof, Leszek Kołakowski ten kulturowy fenomen Złego nazwał „doniosłością diabła”, którą „...łatwo sobie uprzytomnić, gdy pomyślimy o tym ile arcydzieł literatury europejskiej – włączając utwory Dantego, Miltona, Marlowe’a, Goethego, Van den Vondela, Wiliama Blake’a i Tomasza Manna – nie mielibyśmy bez niego [tj. diabła] i co by się stało z naszymi dziełami sztuki i katedrami, gdyby wszystko, co się do diabła odnosi, nagle z nich znikło. Jest to najbardziej powierzchowny, chociaż prawomocny, sposób spojrzenia na doniosłość diabła. Jego trwałość w kulturze europejskiej – mimo okresów upadku, przemian w znaczeniu i w rodzajach jego aktywności – dowodzi, ze jego obecność zakorzeniona jest głęboko w naszym umyśle. Pochodzenie diabła nie jest jasne, nie wiemy także, czy kiedykolwiek się go pozbędziemy” [7].

   Jednak gdzie należy szukać archetypu diabła, jaka była jego natura i skąd się wzięła tak wielka jego popularność w podaniach, legendach, przesądach, przysłowiach i wierzeniach, które choć irracjonale zachowały się w różnej formie po dziś dzień?

    Korzeni tej diabelskiej siły, która rozpalała ludzką wyobraźnią niewątpliwie trzeba upatrywać w dwóch źródłach. Jedno z nich wywodzi się z czasów, gdy dawnym Słowianom obca była religia chrześcijańska. Wtedy to pogańscy mieszkańcy Słowiańszczyzny wytworzyli liczne wierzenia i gusła, w których co rusz przewijały się demoniczne istoty mogące szkodzić człowiekowi. Wówczas to płodna wyobraźnia słowiańska przywiązała te nadprzyrodzone stworzenia do „...kolebki i trumny, igrzysk i wesela, ciszy grobów i wnętrza domów; obory i sadu, szumu wód i lasów, chrzęstu kłosów na polu” [8]. Wszytko to wynikało z naturalnej, ludzkiej potrzeby wytłumaczenia zachodzących zdarzeń w otaczającym świecie. Julian Tuwim w taki oto sposób wyjaśniał to zjawisko, „...jak uczeni współcześni, dla wytłumaczenia zjawisk przyrody, napełnili przestwór atomami, elektronami, jonami, emanacją eteru czy radu, tak świat średniowieczny pełen był biesów, czartów, diabłów i demonów” [9]. 

Titelblatt nach Lucas Cranach d. Ä. zu Martin Luther: Wider das Papsttum zu Rom vom Teufel gestiftet, 1545

    Z tych dawnych czasów i wierzeń w języku polskim zachowały się dwa zabytki językowe, świadczące o wierze w istoty demoniczne. Pierwszym z nich to bies, słowo wywodzące się od prasłowiańskiego bĕsъ, o którym tak wzmiankuje Brückner: „prasłowiańska nazwa ‘czarta’, u nas zapomniana (nasze psałterze czes. biesa stale ‘djabłem’ zastępują), wróciła dopiero w 15. w., jak Długosz wyraźnie świadczy, z Rusi (nieraz u nas bis, całkiem z małoruska) i jeszcze w 16. i 17. w. o tem dobrze wiedziano, bisa jak dietka z Rusią stale łączono (»trafił bis na Iwana«). Cerk. běs, ‘zły duch’” [10]. Drugim reliktem językowym jest słowo czart, o trudniejszej do zidentyfikowania etymologii. W przypadku tego wyrazu Aleksander Brückner wysnuł kilka hipotez. Jak pisał „Młodszym [...] terminem [od słowa bies] wydaje się czart (nie zna go język kościelny ani narzecza południowe); łączono go z czarnym [do dziś w pieśniach ruskich czy łemkowskich występuje postać czarnucha, czarnoboha, czyli diabła] albo i z łac. curtus (kusy, tj. przenosząc późne pojęcie o czarnym i kusym, niemieckim diable na nazwę o wiele starszą!)” [11] lub też domniemywał, że czart jest tym „...co czarodziej, czarownik, `co czary robi, wycina`” [12] wszak „...ruskie czertu «nakreślam», czerta «kreska, znak»; do czarów należało, szczególniej przy wróżeniu, kreskowanie)” [13], którym przecież chrześcijaństwo przydało miano diabelskich praktyk.

Francesco Mario Guazzo, Compedium maeficarum, 1608

    Drugim źródłem skąd płynęła wiedza na temat sił nieczystych stały się wykładnia i nauki Kościoła o upadłym aniele - Lucyferze (nazywanym także pośród polskiego ludu oraz wymienianym w źródłach jako Lucyper) oraz jego piekielnych zastępach, których było nie mało. Jak wyliczył Tuwim, „Jeden z ojców teologów określił liczbę ich [tj. diabłów] na 10 000 bilionów. Ks. Bohomolec oblicza, że jest ich mniej: tylko 15 miliardów, najskromniejsi zaś są kabaliści: twierdzą, że na każdego śmiertelnika przypada tylko 11 000 diabłów - tysiąc z prawej strony, a dziesięć tysięcy z lewej. W każdym razie musiało ich być doprawdy mnóstwo nieprzeliczone, jeżeli zważać, że z jednej tylko pacjentki jednego egzorcysty (św. Ubalda) wyszło 400 tysięcy demonów. I to skromnie licząc!” [14]. Także europejska sztuka, literatura i architektura, zwłaszcza sakralna, często sięgały po inspirację płynącą z nauk Kościoła, tworząc własne obrazy diabła.
    Z biegiem czasu, pod wpływem wielowiekowego procesu chrystianizacji oraz nawracania mieszkańców dawnych ziem polskich na wiarę Chrystusową doszło do przekształceń i zatarcia części tradycyjnych wierzeń, a także pamięci o dawnych bóstwach czy demonach. W efekcie końcowym, również pojęcia czarta oraz diabła niemal całkowicie zlały się ze sobą. Jak słusznie podkreślał Aleksander Brückner, mimo znacznych podobieństw między złym demonem pogańskich Słowian, a jego chrześcijańskim odpowiednikiem „...pojęcie diabla, szatana, z czym dzisiaj i bies, i czart się miesza, jest wyłącznie chrześcijańskie, chociaż bies od samego początku mógł jakąś groźną, wrogą siłę oznaczać, którą przebłagiwać ofia­rami należało” [15].
    Warto zwrócić także uwagę na to, że przebieg chrystianizacji był długotrwałą oraz wielopłaszczyznową interakcją dwóch cywilizacji europejskich, świata Christianitas i Barbaricum, której towarzyszyły zjawiska akulturacji a także dyfuzji kultur, będących o wiele skuteczniejszym narzędziem w wprowadzaniu w życie nauk Jezusa, niż przysłowiowym ognieniem i mieczem. Dzięki tej wymianie kulturowej, dawny wzorzec pogańskiego Złego z łatwością mógł przeniknąć do nauk Kościoła co do istoty diabła. 
    Co więcej, chrześcijaństwo w poczet Lucypera chętnie przyjmowało bóstwa oraz demony pogańskich Słowian, zwłaszcza te, które miały złą naturę i mogły szkodzić ludziom. Tak się stało w przypadku Czarnoboga, którego w XII wieku pod imieniem Zcerneboch wymieniał w Chronica Slavorum historyk saski Helmond, proboszcz z Bozowa. Jak zanotował ten saski duchowny, opisujac obyczaje jakie panowały u Słowian, „...złego boga [Słowianie] nazywają w swym języku Diabol albo Czerneboh, to jest czarny bóg” [16], który w pojęciu kronikarza był siłą diabelską, odpowiedzialną za wszelkie zło. Stąd też kronikarzowi łatwo było nadać Czarnobogowi maskę chrześcijańskiego pana piekieł, bowiem w idealnym świecie boskim, to szatan odpowiadał za zło i cierpienia ludzi.   
    Działania tego typu wynikały z faktu tego oto, że Kościół z jednej strony pragnął obniżyć rangę dawnych bóstw wywodzących się z rodzimych religii pogańskich, zaś z drugiej chcąc być zrozumiałym przez ludność autochtoniczną, włączał w swoje nauki pogańskie dziedzictwo duchowe i na jego przykładzie opowiadał o własnych dogmatach wiary, w tym i o diable. W efekcie, znana w wierzeniach ludowych postać czarta została usankcjonowana a także umocniona dogmatyką Kościoła, który nadał mu imię diabła oraz nie małą rolę w dziejach rodzaju ludzkiego. 
    Dzięki tym zabiegom, ten nasz, rodzimy bies, mimo, iż pod wpływem cywilizacji chrześcijańskiej przyjął imię diabła, to zachował on swoją odrębność. Żył własnym życiem w wyobrażeniach ludu, dość dalekim od tego w jaki sposób jawił się Szatan na Zachodzie Europy, ale o tym będzie w drugiej część... 

Przypisy:

[1]. Cytat za: J. S. Bystroń, „Przegląd Współcze­sny”, 1924, T. 11, nr 32, s. 473.

[2], [3], [4], [5]. Cytat za: Wersye o narodzinach dyabła w Krakowie, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 1920, nr 173, (26 VI), s. 5. Por. z: Narodziny dyabła, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 1920, nr 174 (27 VI), s. 4; Dyabełek w ulicy Kopernika, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 1920, nr 175 (28 VI), s. 5.
[6]. Cytat za: J. Pałuscki (W. Brzeska), Djabeł i jego sprawki, „Dziennik Poznański”, 1925, nr 24, R. 67, s. 5. 
[7]. Cytat za: L. Kołakowski, Diabeł, [w]: „Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań”, Londyn 1984, s. 174.
[8]. Cytat za: A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985, s. 219.
[9]. Cytat za: J. Tuwim, Czary i czarty polskie oraz Wypisy czarnoksięskie, Warszawa 1924, s. 5.
[10]. Cytat za: A. Brückner, hasło bies, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, s. 26.
[11]. Cytat za: A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985, s. 45.
[12]. Cytat za: A. Brückner, hasło czart, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, s. 73.
[13]. Cytat za: A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985, s. 297.
[14]. Cytat za: J. Tuwim, Czary i czarty polskie oraz Wypisy czarnoksięskie, Warszawa 1924, s. 5-6.

[15]. Cytat za: A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985, s. 297. 
[16]. Cytat za: Helmolda Kronika Sławiańska z XII wieku, przekł. J. Papłońskiego, Warszawa 1862, s. 126.