W objęciach diabła

    Ludwik Jucewicz, znany folklorysta i jeden z pierwszych archeologów litewskich już w XIX wieku przestrzegał młodych adeptów historii przed tym, że „...piszący dziś historyję, nie powinien przestawać na samych źródłach pisanych, na samych jałowych zapiskach i kronikach, potrzeba jeszcze koniecznie zasięgać wiadomości z podań miejscowych - z podań ludu. One mu nie jeden ważny wypadek wyjaśnią, nie jednę prawdę zostawioną dotąd samemu gminowi, odkryją, ze stanem moralnego ukształcenia, i pojęciami narodu zaznajomioną. Gmin bowiem, mało się dziś obyczajami, pojęciem i moralnem ukształceniem od swoich przodków rożni. Jak więc kiedyś jego pradziady wierzyli, tak i on dziś wierzy; co mu o dziełach swoich poprzedników powiedzieli, on to wszystko w swojej pamięci zachował” [1]. Sięgając do tej skarbnicy gminnych guseł, zabobonów i przesądów przekazywanych z dziada pradziada, a których nie brakowało i nie brakuje w polskiej kulturze swoje wyjątkowe miejsce miały czarownice, zaklinającymi magią i czarami los człowieczy.

Départ pour le Sabbat, obraz Alberta Josepha Pénot, 1910.

     Ta szczególnie wysoka pozycja czarownic wynikała pierwotnie z tego, jak to nakreślił u progu XX wieku Zygmunt Gloger, że w dawnych czasach człowiek pragnąc „...z jednej strony zabezpieczyć się przed działaniem złych ludzi, a z drugiej chcąc sam szkodliwie lub pomyślnie oddziaływać, [...] wytworzył sobie mniemanie ku temu sposoby i całą praktykę, którą zowiemy czarodziejstwem, czarami i gusłami. Prawie wszystko, cowrogo dotykało człowieka, np.: choroby, ułamności, śmierć, niepowodzenia, susze i najróżnorodniejsze klęski, przypisywano nie przyczynom i skutkom przyrodzonym, lecz zlej woli duchów, ludzi i całego stworzenia, wywartej za pomocą czarów. Czarami też starano się od tego ochronić, lub czarami na innych to sprowadzić” [2]. Również ze względu na to, że w zamierzchłych czasach, gdy wiedza przyrodnicza czy medycyna były na bardzo niskim poziomie, to w czarownicach zwanych dawniej babami (starymi lub wieszczymi babami), ciotami, ciotkami [3] czy też wieszczkami (dziś potocznie, acz mylnie utożsamianymi z wiedźmami [4]) oraz uprawianych przez nie czarach upatrywano przyczyn lub rozwiązania wówczas niewytłumaczalnych dla prostych ludzi zjawisk. Jednak nie tylko wśród gminu wiejskiego oraz drobnomiasteczkowych wspólnot czarownice darzono szczególnymi względami. O pomoc do starych bab w różnych sprawach zwracali się nawet ówcześni uczeni, jak medici, czyli lekarze o czym jest poczyniona wzmianka w Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia, gdzie zalecano, by wobec nieskuteczności ówczesnych medyków w uśnieżeniu bólu udać się do starej baby „...consuluerunt medici, ut mulieres antiquas super tali dolore consuluerit...” [5]. Tak więc w babach upatrywano raczej przyjaźnie nastawione kobiety, posiadające znaczącą wiedzę i umiejętności, mogące przyczynić się do uleczenia chorego człowieka, czy też mieć wpływ na pogodę, urodzaj w polu, szczęście w miłości lub dobry poród, aniżeli stare i szpetne kobiety szkodzące wszystkim wokoło [6].

Wizji Fausta, obraz pędzla Luisa Ricardo Falery, 1878

    Wraz z biegiem wieków i umacnia się chrześcijaństwa na ziemiach polskich pozycja bab i dziadów, czarownic oraz czarowników ulegała znaczącej zmianie. „Gdy z wprowadzeniem chrześcijaństwa do krajów europejskich rola czarodziejów - kapłanów - znachorów upadla, resztki jej dostały się czarownicom, wiedźmom, babom bez rodziny i mienia, istotom poniewieranym w społeczeństwie...” [7]. Ludowa medycyna oraz wiedza zawarta w gusłach, czy zabobonach, choć splątana i wzajemnie się przenikająca z religią chrześcijańską stała się dla tej ostatniej obiektem ostrego ataku. Ze strony duszpasterzy zarówno Kościoła Katolickiego jak też Protestantów, z ambon kościelnych grzmiano na szerzące się konszachty z diabłem, na które zdaniem Kościoła wyjątkowo podatne były białogłowe. Wraz ze schyłkiem średniowiecza nad światem chrześcijańskim zapanował miecz katowski, terror Inkwizycji oraz stosy, którymi siłą próbowano zwalczyć diabelskie wpływy na Ziemi. 

La Morte amoureuse*

      Jednym z najbardziej przerażających i żywotnych przesądów był mit wampira, człowieka umarłego, który powstały z grobu, niósł śmierć, wysysając krew żywych, by samemu móc wiecznie żyć. „Gdy w noc księżycową północ uderzy. wstaje wampir z grobu i błądzi po ziemi, szukając ludzi. Ofiarę swą ubezwładnia i uśmierca, wysysając jej krew. Uśmiercony staje się także wampirem. Na to samo skazana jest też cała jego rodzina. Czasem nad całą miejscowością zawisa, jak nienawistne fatum, klęska wampiryzmu” [1]. Obawa przed tymi, którzy pełnią powstają z grobów jest na tyle silna, że nawet i w czasach nam współczesnych mieszkańcy wsi w Rumunii, Słowenii czy Grecji biorą prawo w swe ręce i doszczętnie niszczą zwłoki, które - jak oni wierzą - w nocy mogą wyłaniać się ze swojego niepoświęconego grobu po to, by siać swoją chorobę - śmierć. Przekonanie to, podsycane od wieków przez zabobony, mity, podania, legendy, strach i barbarzyńskie metody unicestwiania umarłych utrwalały wiarę w „krwiopijców”. 

    

Kadr z Ingrid Pitt z filmu The Vampire Lovers (1970)

     Zapewne przekonanie o istnieniu wampirów sięga głęboko w zamierzchłe czasy, gdy rodziły się cywilizacje. Najstarszym materialnym dowodem na istnienie mitu wampira - krwiopijcy jest tzw. pochówek wampiryczny odkryty przez archeologów w okolicy miejscowości Mikulovice (wschodnia część Czech). Pochodzenie grobowca "krwiopijcy" datuje się na ponad 4.000 lat. Odkryty został nieco przypadkowo, gdy podczas badań archeologicznych prowadzonych na celtyckim cmentarzysku z epoki żelaza, naukowcy dotarli do nieco osamotnionego grobu, w którym natrafiono na nietypowy pochówek. W niszy grobowej odkryto szkielet, który przygniatały dwa duże kamienie. Jeden był położony na klatce piersiowej, zaś drugi na czaszce. Zdaniem naukowców zwłoki te nie zostały przygniecione przypadkowo i z całą pewnością zostały tam umiejscowione umyślnie po to by umarły już nigdy nie powstał z grobu.